Шыбельная гара, помнік у Косаве, будынак Юндзілаў: мясціны, звязаныя з паўстаннем 1863 у Івацэвіцкім раёне

Баі паміж паўстанцамі ў 1863 годзе адбываліся і на тэрыторыі цяперашняга Івацэвіцкага раёна. Вядомы бой пад Косава. Ёсць звесткі, што каля вёскі Сярадава паўстанцы злавілі ў засаду дзве роты царскіх войскаў. Вядома пісьмо праваслаўнага святара з вёскі Любішчыцы Лук’яна Гамаліцкага ад 17 мая 1863 года пра тое, што ў вёску прыязжалі паўстанцы і зачытвалі каля царквы паўстанцкі маніфест переад жыхарамі.

У той час Любішчыцы былі буйнейшай вёскай Гродзенскай губерні. А 26 красавіка 1863 года паўстанцы напалі на паштовую станцыю Заполле (цяпер Няхачава). А што цяпер напамінае ў Івацэвіцкім раёне пра тыя падзеі?

Маёнтак Юндзілаў

На тэрыторыі Івацэвіцкай ЦРБ знаходзіцца, пэўна, самы стары будынак у горадзе – гэта сядзіба роду Юндзілаў 18 стагоддзя. І прадстаўнікі гэтага роду прымалі ўдзел у паўстанні. Сярод іх асабліва вядомы Францішак Юндзіл. Ён нарадзіўся ў 1825 годзе ў Югаліне Слонімскага павету (цяпер вёска ў Івацэвіцкім раёне).

Служыў у расійскай кавалерыі, а за пяць гадоў да паўстання вярнуўся на радзіму. Быў у падпольнай арганізацыі на чале з Каліноўскім. Францішку і было даручана рыхтаваць паўстанне ў Слонімскім павеце. Юндзіл ахвяраваў на гэта сваіх 3000 рублёў. Гэта былі вялікія грошы на той час. Сярэдні заробак рабочага па Расіі ў той час складаў 37,5 рублёў.

Ад кіраўніцтва паўстанннем Францішак меў званне падпалкоўніка. Ён стварыў атрад, у якім было каля 300 касінераў і дзейнічаў у раёне Дабромысля і Югаліна. 3 чэрвеня 1863 года яго атрад разам з іншымі прымаў удзел у бітве з расійскімі войскамі пад Мілавідамі. Таксама быў бой пад Косавам.

Пасля паражэння паўстання Францішак Юндзіл выехаў у Францыю, аднак жыў ужо нядоўга. Памёр ад туберкулёзу ў 1865 годзе.

А будынак Юндзілаў у Івацэвічах ужо ў 21 стагоддзі быў абвешчаны гісторыка-культурнай каштоўнасцю і з’яўляецца напамінам у тым ліку і пра падзеі 1863 года.

Помнік у Косаве

А напамінам пра бой каля Косава сведчыць помнік на каталіцкіх могілках, які знаходзіцца на магіле паўстанцаў (загалоўнае фота). Яго паставілі ў 1927 годзе, пры польскай уладзе. Цудам ён перажыў часы савецкай улады. Кажуць, яго проста павалілі, і толькі праз многі гады паставілі ізноў.

Помнік знаходзіцца ў канцы могілак пры пад’ездзе да Косава з боку Івацэвіч. Там пахаваныя тры паўстанцы. Прозвішча аднаго з іх невядомае, а двое падпісаныя – Красінскі і Лукашэвіч. Цікава, што апошняе прозвішча было ў аднаго з мясцовых кіраўнікоў паўстання. Атрад Ісідора Лукашэвіча быў сфарміраваны ў Мілавідах, ён далучыўся да атрада Францішка Юндзіла і прымаў удзел у Мілавідскай бітве.

Ці магчыма, што на могілках у Косаве пахаваны той самы Ісідор Лукашэвіч? Можа і так, але яшчэ адзін чалавек з такім імем пахаваны 1 лютага 1884 года ў Іркуцку ва ўзросце 46 год на Іерусалімскіх могілках. Вядома ж, што пасля паражэння паўстання тысячы яго ўдзельнікаў былі сасланыя ў Сібір.

Шыбельная гара

Такую назву носіць адно з найбольш высокіх месцаў у Івацэвічах. Тут знаходзіцца водазабор. Але сваю назву пагорак атрымаў ад слова шыбеніца (виселица). Вядома, што тут падчас паўстання пакаралі смерцю павешаннем 20 паўстанцаў.

Віленскі генер-губернатар Міхаіл Мураўёў, пры якім было падаўлена паўстанне, забараняў нават любыя праявы жалобы па загінулых паўстанцах. Але народная жалоба праявілася на Шыбельнай гары. Тут раслі сосны, і людзі пачалі прымацоўваць да іх іконкі ў памяць пра паўстанцаў, якіх тут забілі.

Як распавядаў краязнаўца з Івацэвіцкага раёну Алесь Зайка, абразы тут употайкі вешалі сотнямі, і яны былі бачныя яшчэ дзесяцігоддзямі. Ужо ў 2000-х на Шыбельнай гары быў пастаўлены і асвячаны драўляны крыж.

Удзельнікі-землякі

Часта гэтае паўстанне называлі шляхецкім, хоць гэта не зусім так. Сярод касінераў было шмат і сялянаў. Напрыклад, івацэвіцкі краязнавец Алесь Зайка знайшоў у Гродзенскім архіве дакумент, у якім пералічаныя людзі, якія “адлучыліся з месц свайго жыхарства ў І стане Слонімскага павета” (фонд 1624, вопіс 2, справа 20. Пачата 9 верасня 1863 г.).

Іх арыштоўвалі і адпраўлялі ў турму ў Слоніме. Цікава, што ў гэтым спісе вельмі шмат прозвішчаў карэнных для Івацэвіцкага раёна: Паўшко, Сяргейчык, Глушэня і іншых.

Ігнат Лукоўскі, часоваабавязаны селянін Косаўскай воласці. 22 красавіка 1863 г. пакінуў Гуту (там знаходзіліся шклозавод і смалакурня памешчыка Пуслоўскага. Цяпер гэта месца ў Гута-Міхалінскай пушчы). Вярнуўся 6 верасня 1863 года і адпраўлены ў Слонім.
Андрэй Рудзьман, адстаўны салдат. 19 лютага 1863 г. пакінуў маёнтак Пескі. Затрыманы і адпраўлены ў Кобрын.
Мікалай Рудзьман, часоваабавязаны селянін з Песак. Адлучыўся 19 лютага 1863 г. з м. Пескі. Затрыманы і адпраўлены ў Кобрын.
Міхаіл Паўшко, часоваабавязаны селянін Косаўскай воласці. Пакінуў Гуту 22 красавіка 1863 г.
Адам Кавалеўскі, жыхар Царства Польскага. Пакінуў Гуту 22 красавіка. Вярнуўся 6 верасня 1863 г. і адпраўлены ў Слонім.
Іван Мураўскі, жыхар Царства Польскага. Пакінуў Гуту 22 красавіка. Вярнуўся 6 верасня 1863 г. і адпраўлены ў Слонім.
Восіп Сяргейчык, селянін Косаўскай воласці. 22 красавіка пакінуў Гуту. Вярнуўся 10 верасня 1863 г., адпраўлены ў Слонім.
Міхал Барцінскі, жыхар Царства Польскага. 22 красавіка пакінуў Гуту. Вярнуўся 6 верасня 1863 г. і адпраўлены ў Слонім.
Ксаверы Карпінскі, вольны чалавек. 10 мая пакінуў Аўсто. Вярнуўся 6 верасня 1863 г., адпраўлены ў Слонім.
Казімір Ярошчык, селянін Косаўскай воласці. Пакінуў Косава 22 красавіка 1863 г.
Уладзіслаў Главацкі, шляхціц. Пакінуў Косава 10 мая 1863 г.
Аляксандр Гжацкі, селянін Кастровіцкай воласці. 16 мая пакінуў паштовую станцыю Заполле (цяпер Няхачава). Вярнуўся 6 верасня 1863 г., адпраўлены ў Слонім.
Сцяпан Хоміч, селянін Дабромысленскай воласці. 16 мая пакінуў паштовую станцыю Заполле. Вярнуўся 4 верасня 1863 г., адпраўлены ў Слонім.
Аляксандр Еранчыкаў, вольны чалавек. 16 мая пакінуў паштовую станцыю Заполле. Вярнуўся 4 жніўня 1863 г.
Валерый Захаржэўскі, вольны чалавек. Пакінуў маёнтак Марачоўшчына 19 мая 1863 г.
Адам Герман, казённы селянін Жыровіцкай воласці. Пакінуў Гошчава 19 мая 1863 г.
Адольф Вольскі, шляхціц. 29 мая 1863 г. пакінуў ферму Булу.
Антон Глушэня, селянін Івацэвіцкай воласці. Пакінуў в. Руду 7 чэрвеня 1863 г.
Адольф Малахоўскі, вольны чалавек. 29 мая 1863 г. пакінуў маёнтак Харошчу.
Андрэй Бялевіч, казённы селянін з Пружанскага павета. 29 чэрвеня 1863 года пакінуў вёску Совін.
Сігізмунд Мушынскі, вучань Пінскай гімназіі. 8 жніўня 1863 г. пакінуў маёнтак Некрасаўшчыну.
Павел Хоміч, селянін Дабромысленскай воласці. Пакінуў в. Дабромысль 25 красавіка 1863 г.