Ад «Лясной былi» да містыкі Караткевіча: гісторыя беларускага кіно

Нараджэнне ў выгнанні

17 снежня 1924 года было створана «Белдзяржкіно». Гэтая дата лічыцца пачаткам беларускага кіно, хоць нарадзілася яно не дома. Першыя пятнаццаць гадоў фільмы здымалі ў Ленінградзе, у будынку тэатра «Крывое люстэрка». У Мінску тады проста не было ні павільёнаў, ні тэхнікі, ні кадраў.

Фактычна беларускае кіно з’явілася без уласнай тэрыторыі. І гэты матыў, пошук дому і апоры, пазней стане адной з самых устойлівых тэм у найлепшых фільмах.

1920-я. Час смелых эксперыментаў

Першым мастацкім фільмам стала «Лясная быль» 1926 года паводле сцэнарыя Міхася Чарота. Паводле меркаванняў свайго часу гэта быў дынамічны, амаль прыгодніцкі сюжэт, але заснаваны на рэальных падзеях, без дэкарацыйнай прыгажосці.

У 1928 годзе выходзіць нямы фільм «Кастусь Каліноўскі». Гэта першая спроба кінематаграфічнага асэнсавання паўстання 1863 года. Карціна была важная не толькі мастацка. Яна сцвярджала простую думку: у беларусаў ёсць уласныя героі і ўласная гісторыя, а не толькі запазычаны савецкі міф.

Ваенная тэма і міф пра «Партызанфільм»

Беларускае кіно часта называлі «Партызанфільмам». Ваенных карцін сапраўды было шмат. Але найлепшыя з іх былі не пра подзвіг як лозунг, а пра чалавека ўнутры катастрофы.

Самы жорсткі і шчыры прыклад — «Ідзі і глядзі» 1985 года, зняты Элемам Клімавым паводле сцэнарыя Алеся Адамовіча. Гэта кіно цалкам пазбаўлена гераізацыі. Вайна паказана вачыма дзіцяці, якое за некалькі дзён губляе дзяцінства і псіхіку. Фільм стаў сусветным антываенным выказваннем і да сёння лічыцца адным з самых страшных фільмаў пра Другую сусветную вайну.

Залаты фонд. Калі кіно гаворыць па-беларуску

Сапраўднае беларускае кіно нараджалася там, дзе яно абапіралася на ўласную літаратуру і ўласны досвед.

«Дзікае паляванне караля Стаха» (1979)
Экранізацыя рамана Уладзіміра Караткевіча стала першым паўнавартасным беларускім містычным трылерам. Закінутыя сядзібы, балоты, легенды і страх мінулага ствараюць атмасферу беларускай готыкі.

Містыка тут не дзеля жанру. Праз яе фільм гаворыць пра ўладу страху і пра тое, як мінулае працягвае кіраваць сучаснасцю.

«Людзі на балоце» (1981)
Фільм паводле рамана Івана Мележа паказвае свет палешукоў як замкнёную сістэму. Балота тут не фон, а раўнапраўны ўдзельнік падзей.

Гэта кіно пра павольны час, залежнасць чалавека ад прыроды і супольнасці. Адна з самых глыбокіх спробаў паказаць беларускі менталітэт без спрашчэнняў.

«Белыя Росы» (1983)
Камедыя, за якой хаваецца ціхая трагедыя. Стары вясковы лад знікае пад ціскам горада і новага жыцця.

Сцэна, дзе герой іграе на гармоніку ў гняздзе бусла, стала сімвалам развітання з эпохай. Фільм не асуджае змены, а фіксуе момант, калі звыклы свет сыходзіць назаўсёды.

1990-я. Кіно нацыянальнага адраджэння

Пасля распаду СССР беларускае кіно перажыло кароткі, але важны перыяд свабоды. Грошай амаль не было, сістэма развальвалася, але з’явілася магчымасць гаварыць пра сябе наўпрост.

У гэты час выходзяць фільмы, якія спрабуюць асэнсаваць ідэнтычнасць, памяць і складанае мінулае.

«Я — Іван, ты — Абрам» (1993) закранае тэму асабістай і нацыянальнай самаідэнтыфікацыі ў пераломную эпоху.
«На чорных лядах» (1995) паводле Васіля Быкава працягвае размову пра маральны выбар і гістарычную траўму.
«Ад пекла да пекла» (1997) звяртаецца да тэмы Халакосту і памяці пра вайну, выходзячы за межы звыклага савецкага наратыву.

У гэты ж час п’еса Янкі Купалы «Тутэйшыя» вяртаецца на сцэну і тэлебачанне. Існуюць тэлеверсіі спектакля, даступныя сёння анлайн, аднак паўнавартаснага ігравога кінафільма і кінапракату ў «Тутэйшых» не было.

Гэта быў перыяд пошукаў і памылак, але менавіта тады кіно ўпершыню паспрабавала гаварыць пра Беларусь як пра самастойную краіну.

Дакументалістыка і анімацыя

Менавіта ў дакументальным кіно беларускія аўтары часта маглі дазволіць сабе больш свабоды, чым у ігравым. Тут менш кантролю, меншыя бюджэты і большая ўвага да чалавека і дэталі.

Юрый Хашчавацкі — адзін з самых вядомых беларускіх дакументалістаў. Яго фільмы:

• «Звычайны прэзідэнт» (1996) — дакументальны партрэт Аляксандра Лукашэнкі ў першыя гады кіравання. Фільм зняты беларускім аўтарам і стаў адной з самых вядомых і спрэчных дакументальных прац пра сучасную Беларусь. У краіне не дэманстраваўся, але шырока паказваўся за мяжой.

• «Плошча» (2006) — фільм пра падзеі пасля прэзідэнцкіх выбараў 2006 года, зняты знутры пратэстаў. Гэта дакумент эпохі, зроблены беларускім аўтарам для беларусаў і пра Беларусь.

Важна, што гэтыя фільмы — не погляд з боку, а ўнутранае сведчанне, з усімі рызыкамі для аўтара.

Акрамя Хашчавацкага, у Беларусі існавала і існуе традыцыя назіральнай дакументалістыкі — фільмаў пра вёску, памяць, вайну, культуру, дзе камера не тлумачыць, а слухае.

Беларуская анімацыя

Беларуская анімацыя з 1970-х гадоў развівалася ў межах студыі «Беларусьфільм», але паступова выпрацавала ўласную мову. Яна рэдка была шумнай і забаўляльнай. Часцей — філасофскай і метафарычнай.

Сярод характэрных прыкладаў:

Фільмы Ігара Волчака — анімацыя, арыентаваная не толькі на дзяцей, але і на дарослую аўдыторыю, з выразнай візуальнай метафарычнасцю.

• «Капрычыё» (1989)
  Адзін з самых вядомых прыкладаў. Музычна-візуальная анімацыя без выразнага сюжэту і без дыялогаў. Фільм пабудаваны на рытме, настроі і метафары. Добра чытаецца без перакладу і менавіта таму трапляў у фестывальныя праграмы.

• «Легенда пра злога волата» (1984)
  Міфалагічная гісторыя, расказаная праз пластыку руху і вобраз. Тэкст мінімальны, асноўны сэнс перадаецца праз візуальныя сімвалы. Тыповы прыклад «ціхага» беларускага анімацыйнага кіно.

• «Музыка для ўсіх» (канец 1980-х)
  Анімацыя, дзе гук і рух важнейшыя за словы. Чалавек і навакольны свет паказаныя праз абагульненыя вобразы

У апошнія гады з’явілася і незалежная беларуская анімацыя, якая робіцца па-за дзяржаўнымі студыямі, часта ў эміграцыі. Яна звяртаецца да тэм памяці, гвалту, страху і свабоды, працягваючы традыцыю маўклівай, але выразнай размовы з гледачом.

Дакументальнае кіно і анімацыя сталі тымі жанрамі, дзе беларускае кіно захавала сумленне і ўласны голас. Без вялікіх бюджэтаў і шырокага пракату, але з дакладным разуменнем, навошта і для каго гэта робіцца.

Чытайце таксама: Что вы знаете о единственном в Беларуси фестивале немого кино?